نگاهی به وضعیت منابع آب در ایران و جهان

وضعیت آب در جهان  آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقه ای محسوب می شود که در حوزه های آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است و به دلیل محدودیت آن به اشکال مختلفی یافت می شود. در برخی از حوزه های آبخیز این محدودیت ها فصلی هستند که به قابلیت و توانایی ذخیره سازی آب در دوره های خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیت ها از میزان تغذیه دوباره سفره های آب زیرزمینی، میزان ذوب برف یا از ظرفیت خاک جنگل ها برای ذخیره سازی آب متأثر است.  ماهیت منطقه ای منابع آب مانع از آن است تا جامعه جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیه ای که به طور فزاینده عمق نگرانی های بشر را در این خصوص منعکس سازد. آب کالایی منحصر به فرد و ماده ای بسیار حیاتی است. محدودیت های این ماده حیاتی ظرفیت های سایر منابع حیاتی از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش را تحت فشار قرار می دهد. استحصال سایر منابع از جمله غذا، مواد معدنی و فراورده های جنگلی نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب می تواند محدود شود. در شماری از حوزه های آبخیز جهان محدودیت های آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیست محیطی، افزایش هزینه ها و کمیابی در حال کاهش است.  توزیع جریان های آبی نیز در سطح جهان نامتعادل است و با توزیع جمعیت تناسب ندارد.  از مجموع کل آب های جهان 4/97 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس ها تشکیل می دهد که به دلیل شوری در عمل قابل استفاده نیستند. به این ترتیب از مجموع منابع آب جهان، ذخایر آب شیرین تنها 6/2 درصد کل حجم ذخایر آب های سطح زمین را شامل می شود که بخش اعظم آن به صورت یخ در قطب های کره زمین و یخچال های طبیعی (98/1 درصد) و آب های زیرزمینی (59/0 درصد) وجود دارند که در دسترس نیستند. به این ترتیب از مجموع آب های کره زمین تنها 014/0 درصد آب قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار اندک آب است از این مقدار نیز حدود 001/0 درصد، آب موجود در اتمسفر، رودخانه ها، گیاهان و جانوران، 005/0 درصد رطوبت خاک و 007/0 درصد آب شیرین موجود در دریاچه ها است.  میزان آبی که سالانه از اقیانوس ها تبخیر می شود حدود 425 هزار کیلومتر مکعب است که بخش اعظم آن به صورت بارندگی به اقیانوس ها برمی گردد و تنها حدود 40 هزار کیلومتر مکعب به صورت نزولات جوی در خشکی ها تخلیه و به صورت روان آب از طریق رودخانه ها و جریان های زیر زمینی دوباره به سوی اقیانوس ها جاری می شود.  به این ترتیب مشاهده می شود، به رغم اینکه بخش اعظم سطح زمین را آب پوشانده، تنها بخش اندکی از آن برای بشر قابل استفاده است و در حقیقت تمام برنامه ریزی های بشر باید با توجه به این محدودیت ها صورت پذیرد.  از طرف دیگر، توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در سطح کره زمین بسیار ناهمگون است و توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغیر بوده و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نیست.  میزان آب مصرفی انسانی (آبی که برداشت می شود اما به رودخانه ها یا آب های زیرزمینی باز نمی‌گردد زیرا تبخیر یا در گیاهان و فراورده های کشاورزی ذخیره می شود) حدود 2290 کیلومتر مکعب در سال است. حدود 4490 کیلومتر مکعب نیز برای رقیق کردن و کاهش آلودگی ها مورد استفاده قرار می گیرد. حاصل جمع این دو عدد 6780 کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آب های روان پایدار (آب شیرین) کره زمین را تشکیل می دهد.  چنانچه میانگین تقاضای سرانه آب به هیچ عنوان تغییر نکند و جمعیت جهان بر اساس پیش بینی های سازمان ملل به نه میلیارد نفر در سال 2050 برسد آبی که بشر استحصال می کند حدود 10200 کیلومتر مکعب یعنی حدود 82 درصد آب های روان شیرین کره زمین خواهد بود. اگر علاوه بر جمعیت تقاضای سرانه نیز افزایش یابد محدودیت شدید آب در سطح جهان قبل از سال 2100 نمایان خواهد شد.  وضعیت آب در ایران  ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهت گیری شرقی- غربی و رشته کوه زاگرس با جهت گیری شمال غربی- جنوب شرقی در آن قرار گرفته اند. این دو رشته کوه همانند دیواره ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور می شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد. کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کنند فعالیت ها در کشور مطرح بوده است.  توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. توزیع زمانی نزولات جوی در کشور نیز مانند توزیع مکانی روند مشابهی را نشان می دهد و میزان آن در سال های مختلف و حتی فصول مختل متغیر بوده و این مساله مشکلات گوناگونی را در چند سال اخیر برای بخش های مختلف، به ویژه بخش کشاورزی و تامین آب شرب شهرها به همراه داشته و زیان های زیادی را به این بخش تحمیل کرده است. حتی توزیع نامناسب زمانی بارش ها طی سال های نرمال نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سال های خشک تشدید می شود. به عنوان نمونه، در مناطقی که از نظر بارش نزولات جوی در زمره مناطق پرباران طبقه بندی می شوند، در بعضی از ماه های سال کم آبی مشهود است. تحلیل زمانی نزولات جوی بیان کننده دامنه تغییرات زیاد آن از سالی به سال دیگر است. جدول شماره 2 حجم حاصل از ریزش های جوی را در حوزه های آبریز کشور نشان می دهد.  با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخش های مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی وصنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آب در فرایند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایه گذاری های لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهره برداری از منابع آب است.  منابع آب تجدید شونده کشور با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تاثیرگذار در حجم نزولات جوی،‌ حدود 130 تا 139 میلیارد مترمکعب در سال است که حجم قابل استحصال و با احتساب آب های برگشتی حدود 126 میلیارد مترمکعب برآورد می وشد. از کل آب های تجدید شوند حدود 105 میلیارد مترمکعب را جریان های سطحی و 25 میلیارد مترمکعب را جریان های نفوذی به منابع زیرزمینی تشکیل می دهند.  در حالی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقم ثابتی است تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سال های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است به طوری که این رقم در سال 1340 حدود 5500 مترمکعب بود در سال 1357 به حدود 3400 در سال 1367 به حدود 2500 و در سال 1376 به حدود 2100 مترمکعب کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور در سال 1385 به حدود 1750 تنزل یافته است و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمکعب تنزل خواهد یافت.  صرف نظر از تفاوت های آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوزه های مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سال های آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و کم آبی خواهد بود.  برداشت بی رویه آب از آب های زیرزمینی یکی دیگر از مسایل اساسی کشور در بخش آب به شمار می آید که در حال حاضر مشکلات جدی را در کشور پدید آورده است. به همین دلیل نیز در بسیاری از نواحی کشور سطح سفره های آب زیرزمینی افت کرده و با توجه به خشکسالی های اخیر، افزایش بهره برداری از آب های زیرزمینی تشدید شده و خسارت های غیرقابل جبرانی را بر منابع آبی زیرزمینی کشور وارد آورده است.  در کنار کاهش کمیت منابع آب انتشار پساب های صنعتی، کشاورزی و شهری نیز از دیگر عوامل تهدید کننده منابع محدود آب کشور محسوب می شوند. هر چند در خلال سال های گذشته به ویژه برنامه های سوم و چهارم توسعه اقدام های قابل قبولی برای تصفیه پساب های شهری و صنعتی صورت گرفته و مبین توجه دولت به حفاظت از کیفیت منابع آب است اما با توجه به افزایش جمعیت کشور، گسترش شهرنشینی و توسعه فعالیت های صنعتی و کشاورزی ضروری است تا اقدام ها از شتاب بیشتری برخوردار شوند.  شاخص های تطبیقی منابع و مصارف آب  با فرارسیدن قرن بیست و یکم و هم زمان با افزایش جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای جمعیتی افزایش قابل ملاحظه ای یافته است. این موضوع به خصوص در مناطقی از جهان که به صورت طبیعی همواره با کمبود آب مواجه بودند، بیشتر حایز اهمیت است.  همان گونه که عنوان شد، توزیع مکانی آب در جهان بسیار نامتوازن است و به همین دلیل نیز میزان دسترسی و سرانه مصرف آن نیز تفاوت های فاحشی را در بین مناطق مختلف جهان نمایان می سازد.  یکی از شاخص های بسیار مهم در خصوص وضعیت منابع آبی هر کشور نسبت استحصال آب به آب قابل دسترس (پتانسیل آبی) است. این شاخص از تقسیم آب مصرف شده به آب قابل دسترس هر کشور به دست می آید. هر قدر مقدار این شاخص بزرگ تر باشد، میزان فشار بر منابع آبی کشور بیشتر بوده و مبین تنش آبی در یک کشور است. بر اساس این معیار در صورتی که مقدار این شاخص در دامنه 5-1 باشد کشور موردنظر هیچگونه تنش آبی ندارد، در صورتی که شاخص مزبور بین 20-5 باشد کشور دارای تنش آبی کم، در صورتی که این رقم بین 40-20 باشد دارای تنش آبی متوسط و بیش از 40 نیز دارای تنش آبی شدید خواهد بود.  یکی دیگر از شاخص های مصرف منابع آب شاخص بهره وری آب است که نشان می دهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی چه مقدار آب مصرف شده است. برای محاسبه آب شاخص تولید ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسیم می شود و عدد حاصل به عنوان شاخص مورد استفاده قرار می گیرد. مقدار این شاخص به تبعیت شرایط و ساختار اقتصادی کشورها  متفاوت است.  بررسی این شاخص در بین کشورهای مختلف جهان تفاوت های آشکاری را بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان می دهد به طوری که مقدار کل این شاخص بین 2/28 در کشورهای با درآمد بالا تا 8/0 در کشورهای با درآمد پایین در نوسان بوده است.  همانگونه که ملاحظه می شود، مقدار این شاخص در کشورهای توسعه یافته به دلیل فناوری های بالاتر از کارایی و بهره وری بیشتر برخوردار بوده و به همین دلیل نیز به ازای هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته تولید می کنند. این در حالی است که اکثر کشورهای توسعه یافته به دلیل قرار گرفتن در عرض های بالاتر کره زمین کمتر با محدودیت آبی دست به گریبان بوده و با مشکلات کمتری در این زمینه مواجه هستند. از این رو،‌ارتقای بهره وری و کارایی آب در کشورهای کم آبی نظیر جمهوری اسلامی ایران بسیار حایز اهمیت بوده و ضروری است تا سیاست و اقدام های مقتضی در این زمینه صورت گیرد.  جمع بندی  ما در جهانی زندگی می کنیم که کمبود آب همواره به عنوان یک موضوع اساسی، مطرح بوده است. کمبودی که هر ساله بیشتر می شود.  در حال حاضر بسیاری از افراد کشورهای در حال توسعه از آب کافی برای برآوردن نیازهای اصلی خود مانند شرب، حمام و پخت و پز، محروم هستند.  پیش بینی می شود که تا سال 2050 میلادی حدود 563 میلیون نفر بر جمعیت کشور هند، 187 میلیون نفر بر جمعیت کشور چین که در زمره فقیرترین کشورهای جهان به لحاظ اراضی کشاورزی قلمداد می شود، افزوده شود که در حال حاضر نیز با مشکلات عدیده ای در زمره تأمین منابع آب مواجه هستند. کشورهایی نظیر مصر، مکزیک و جمهوری اسلامی ایران نیز با افزایش جمعیت مواجه بوده و بر اساس پیش بینی سازمان ملل متحد جمعیت آنها نیز تا سال 2050 حدود 50 درصد افزایش خواهد یافت. در این کشورها که در حال حاضر با کمبود آب مواجه هستند، تداوم رشد جمعیت بسیاری از شهروندان را با کمبود آب مواجه کرده است و در صورتی که اقدام های اساسی را برای استفاده بهینه از منابع محدود آب در دستور کار خود قرار ندهند، به طور قطع با مشکل هایی برای دستیابی به توسعه پایدار مواجه خواهد شد.  یکی از مهم ترین نشانه های کمبود آب، خشک شدن رودخانه ها است که اکنون در تعدادی از رودخانه های مهم جهان مشاهده می شود و به همین دلیل افرادی که در انتهای سرشاخه های این رودخانه ها زندگی می کنند، با کمبود شدید آب در تمام یا بخشی از سال مواجه هستند. پدیده ای که در حال حاضر در تعدادی از رودخانه های کشور ما نیز مشهود است.  نام کشور                               کشاورزی     صنعت            کل  آفریقای جنوبی                          5/0           53             3/11  کشورهای با درآمد پائین              3/0            7/0            8/0  کشورهای با درآمد متوسط           6/0           19             3/3  کشورهای با درآمد بالا               7/2           6/33           2/28  جهان                                      1             7/18           6/8  از سوی دیگر، به دلیل انتشار انواع آلودگی ها و ورود آنها به منابع محدود آب، همین مقدار آب محدود نیز به دلیل آلودگی شدید از حیز انفاع خارج شده است و امکان استفاده از آنها در برخی از موارد غیر ممکن می شود. همچنین در شرایطی که رودخانه های مهم جهان پیوسته خشک می شوند، سفره های آب زیرزمینی نیز در تمام قاره ها به علت فزونی گرفتن تقاضای آب از بازده پایدار آبخوان ها پیوسته در حال تنزل هستند. پمپاژ کردن آب از عمق زمین پدیده ای است که در نیم قرن اخیر و از زمان پیدایش موتورهای نیرومند دیزلی ممکن شده و توانسته است در مدتی کوتاه کاهش شدید منابع آب های زیرزمینی را باعث شود.  پیشنهادها  روش های بی شماری برای استفاده از آب به صورت پایدار و نه از طریق مصرف آب بیشتر، وجود دارد. فهرست خلاصه ای از مهم ترین اقدام ها را در این زمینه می توان به شرح زیر ارایه کرد:  - انطباق میان کیفیت آب با نوع مصرف، برای مثال، استفاده از آب غیر شرب حاصل از تصفیه فاضلاب ها در سیفون توالت و برای آبیاری چمن.  - توسعه روش آبیاری قطره ای که می تواند مصرف آب را بین 30 تا 70 درصد کاهش و هم زمان میزان تولید محصول را نیز بیست تا نود درصد افزایش دهد.  - استفاده از شیرهای آب کم مصرف در دستشویی ها و ماشین لباس شویی - جلوگیری از نشت آب  - کشت گیاهان سازگار با شرایط اقلیمی در مناطق خشک و کم آب و توسعه فضای سبز با کشت گیاهان بومی که نیاز اندکی به آب دارند.  - بازیافت آب، برخی از صنایع، به ویژه در مناطق خشک و کم آب، پیشگام استفاده از روش های کارآمد و کم هزینه برای بازیافت، تصفیه و استفاده مجدد از آب بوده اند.  - جمع آوری آب باران در مناطق شهری، با توسعه سیستم جمع آوری و ذخیره آب از طریق سقف منازل می توان آبی به اندازه آب های روان حاصل از نزولات جوی را مانند سد بزرگی ذخیره و مصرف کرد.  یکی از بهترین روش ها برای استفاده عملی از این اقدام ها توقف اعطای یارانه به بخش آب است. چنانچه قیمت استحصال نشان دهنده تمام یا بخشی از هزینه های مالی، اجتماعی و زیست محیطی تأمین آب باشد، استفاده عقلایی از منابع آب به طور خودکار محقق می شود.  سایت خبری وزارت نیرو