شماره هفت از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف جهان بوده است؛ قوم "سومر" قدیمى ترین قومى بوده که به آن توجه کرده است. آنان متوجه سیارات هفتگانه ـ آنچه امروز نیز از کرات منظومه شمسى با چشم غیرمسلح دیده مى شود ـ شدند و به پرستش آن ها پرداختند.
از جمله مواردى که عدد هفت در آن ها به کار رفته عبارتند از:
1. ایام هفته
2. تقسیم جهان به هفت اقلیم
3. هفت طبقه زمین
4. هفت طبقه آسمان
5. هفت فرشته مقدس در نظر بنى اسرائیل.
همه این ها و موارد بسیارى دیگر که بعضى در افسانه هاى دیرین و سایر شؤون تمدنى بشر دیده شده، نمایانگر اهمیت فوق العاده این عدد در نظر اقوام مختلف است. (1)
عدد هفت در امور دینى:
معادل هفت در عربى واژه هاى "سبع و سبعه " مى باشد.
کثرت کاربرد این شماره در امور مذهبى نمایانگر اهمیت ویژه آن در این راستا است.
از جمله کاربردهاى دینى عدد هفت عبارتند از:
عدد هفت عددی است که شاید مثل همه ی عدد های دیگر در نظر ما عادی جلوه کند اما نگرش ما وقتی متبلور می شود که خواص عدد هفت را بدانیم و ببینیم چه «هفت» هایی در زندگی ما وجود دارند و ما در گیر و دار زندگی ماشینی و با بی تفاوتی از کنار آن ها رد می شویم مثلا شاید جالب باشد که بدانیم، رنگین کمان دارای هفت رنگ است … عجایب جهان، هفت تا هستند.(که به عجایب هفت گانه معروفند ) یا در یونان باستان، اسطوره ای با نام هفت خدای، در ذهن مردم نقش بسته است، ویا شهر عشق، که دراشعار عطار آمده است، هفت شهر می باشد، سوره ی مبارکه حمد، که اوّلین سوره ی قرآن کریم است، هفت آیه دارد. آسمان دارای هفت طبقه است. بهشت وجهنم هر کدام دارای هفت طبقه و درجه هستند و طواف خانه خدا هفت دور است، موسیقی ایران و یونان هفت دستگاه داد، هفت نوع ساز بادی وجود دارد و علاوه بر این هفت نت موسیقی وجود دارد(دو، ر، می، فا، سل، لا، سی) و… تاریخچه:
در سال ۱۸۸۹ میلادی کتابی ار یک جهان گرد منتشر شد که، از جمله روش شمردن را در میان قبیله ای از تورس شرح داده است. اینها برای شمردن تنها از دو واژه استفاده می کردند: یک و دو. برای عدد سه می گفتند «دو و یک » برای چهار «دو و دو»، برای پنج «دو و دو یک » و برای شش «دو و دو و دو» ولی برای عددهای بزرگ تر از ۶، هر قدر بود، می گفتند «خیلی ». گرچه این آگاهی مربوط به پایان سده ی نوزدهم است ولی می تواند گواهی بر شیوه ی شمردن در آغاز شکل گیری مفهوم عدد در میان انسان های نخستین باشد.
بعد ها که برای عددهای بزرگتر هم نامی در نظر گرفتند به احتمالی برای عدد «هفت» از همان واژه ی قبلی «خیلی» یا «بسیار» استفاده کردند. عدد هفت که سده های متوالی برای آنها نا شناخته بود، اندک اندک به صورت عددی مقدس در آمد. وقتی که مصری ها، بابلی ها و دیگر امت ها توانستند پنج سیاره ی نزدیک تر به خورشید را بشناسند، با اضافه کردن ماه و خورشید، به عدد هفت رسیدند و این بر تقدس عدد ۷ افزود وقتی در قصه های کهن تر، که تا زمان ما هم ادامه پیدا کرده است، صحبت از شهری می شود که هفت برج و هفت بارو داشت، به معنای آن است که این شهر برج و باروهای بسیار داشت. هفت آسمان و هفت دریا و هفت کشور، به معنای آسمان ها و کشور ها و دریاهای بزرگ است نه هفت آسمان و هفت دریا (نه کم و نه زیاد ).
هنوز در زبان فارسی اندرز می دهند « هفت بار گز کن یک بار پارچه کن ». این جمله به معنای آن نیست که برای دقت کار و کم کردن اشتباه در اندازه گیری یا هر کار دیگری باید درست ۷ بار آزمایش کرد، نه شش یا هشت بار. در اینجا هم هفت به معنی «بسیار» است. عدد۱۳ هم چنین سرنوشتی دارد… تعدادی از مشهورترین ۷ های جهان عبارتند از:
هفت طبقه بهشت:
بر اساس آیات قرآن و مفسران احادیث، بالاترین درجه سعادت معنوی، ورود به طبقه هفتم بهشت است. مسلمانان به وجود هفت طبقه یا مرحله آمرزش و بهشتی شدن اعتقاد دارند. این طبقات هفتگانه همانهایی هستند که طی شده است. هفت گناه کبیره:
هفت گناه کبیره گناهانی هستند که در زمان تاریخ بسیار قدیم رهبانیت مسیحی مشخص شده و در قرن ششم میلادی توسط پاپ گرگوری اول یا گرگوری کبیر در یک دسته قرار گرفته اند. این گناهان عبارتند از: تکبر، طمعکاری، شهوت در معنای تمایل بیش از حد یا نامشروع جنسی، حسادت، شکم پرستی که معمولا مستی نیز در آن منظور میشود و تنبلی. همف گناه کبیره از موضوعات مورد علاقه در وعظ و خطابه ها، نمایشنامه های اخلاقی و هنر اروپای قرون وسطی بوده است. هفت کلمه آخر:
هفت کلمه آخر، به آخرین جمله حضرت عیسی بر صلیب اشاره دارد. این کلمات از این قرارند:
خدای من، چرا مرا به خود واگذاشتی؟ هفت علم انسانی ( علوم سبعه ):
طبقه بندی آزاد موضوعاتی که از قرن پنجم میلادی به بعد، دربرگیرنده برنامه آموزشی غرب در قرون وسطا بود. به نظر میرسد که نام “علوم انسانی” برگرفته از رساله “سیاست” ارسطو باشد که در آن از “شاخه هایی از دانش که شایسته انسان آزاد است” ، یعنی دانش اولیه ای که برای یک شهروند با تحصیلات مناسب لازم است، سخن گفته است. این علوم عبارتند از علوم سه گانه: دستور زبان ( ادبیات ) ، علم بیان و دیالکتیک ( مباحثه و مکالمه ) و علوم چهارگانه که پیشرفته تر بوده و از این قرارند: حساب، هندسه، موسیقی و نجوم. عجایب هفتگانه طبیعی:
کوه اورست در مرز نپال و چین، آبشار ویکتوریا در آفریقا، گرند کنیون
Grand Canyon
آمریکا، ساحل مرجان بزرگ استرالیا، سپیده دم شمالی قطب شمال، آتشفشان و پاریکوتین
Paricutin
در مکزیک و بندر ریو دوژانیرو برزیل. هفت مرد فرزانه:
نامی که در سنت یونانی به هفت تن از سیاستمداران، قانونگذاران و فیلسوفان قرن ۷ و ۶ قبل از میلاد داده شد. این فرزانگان عبارتند از: “سولون” قانونگذار یونانی، “تالس” فیلسوف اهل میلتوس، “پیتاکوس” فرمانده نظامی اهل میتیلن، “کلئوبولوس” فیلسوف اهل رودس، “شیلون اسپارتی” از ناظران شاه، “بیاس” فرزانه ترین هفت فرزانه، اهل پری ین و”پریاندر” حاکم مستبد کورنتی. هفت دریا:
شامل دریاهای قطب شمال و قطب جنوب، اقیانوس آرام شمالی و جنوبی، اقیانوس اطلس شمالی و جنوبی واقیانوس هند. هفت حس:
بر اساس تعلیمات باستانی، روح انسان یا “بدن مقدس درون” او مرکب از هفت خاصیت است که هر یک تحت تاثیر یکی از سیارات هفتگانه اند. “آتش” موجب زندگی، “خام” به وجود آورنده توانایی احساس کردن، “آب” موجب قدرت بیان، “هوا” حس چشایی، “مه” موجد حس بینایی، “گلها” به وجود آورنده حس شنوایی و ” باد جنوب” به وجود آورنده حس بویایی. هفتمین پسر از هفتمین پسر:
همانطور که گفتیم هفت جادویی ترین اعداد است و در معرفت قومی، هفتمین فرزند پسر از هفتمین پسر یک خانواده با نیروهای قدرتمند جادویی و شفادهندگی متولد میشود. او پیشگو است و از قدرت های عجیبی برخوردار است. عجایب هفتگانه قرون وسطی:
آمفی تئاتر روم، کاتاکومبهای (سرداب) اسکندریه مصر، دیوار بزرگ چین، استون هنج در ویلتشایر انگلستان، برج کج پیزا، برج چینی (از جنس چینی) نانکینگ، مسجد ایاصوفیه در استانبول. هفت و…
نزد بسیاری از اقوام عهد باستان «هفت» عدد ویژه ای بود. در فلسفه و نجوم مصریان و بابلی ها، عدد هفت به عنوان مجموع هر دو زندگی، سه و چهار، جایگاه ویژه ای داشت.(پدر و مادر و فرزند؛ یعنی سه انسان، پایه و اساس زندگی هستند و عدد چهار مجموع چهار جهت آسمان و باد است.)
ایرانیان قدیم در آیین زرتشت، اهورامزدا را مظهر پاکی میدانستند و برای او هفت صفت را بر می شمردند و در مقابل او اهریمن را پدید آورنده ی پلیدیها می دانستند و می گفتند در پیرامون اهورامزدا فرشتگانی هستند که مظاهر صفات حسنه هستند و برای احترام به آن ها که اول هرکدامشان سین بود هنگام سال تحویل سفره می گستراندند و هفت قسم خوراکی که نام هریک با سین شروع می شود: سیر، سرکه، سیب، سماق، سمنو، سنجد، سکه، و سبزی را سر سفره می گذاردند که به سفره ی هفت سین معروف بود. برای فیلسوف و ریاضیدان یونانی«فیثاغورث» نیز عدد هفت، مفهموم ویژه ی خود را داشت که از مجموع دو عدد سه و چهار تشکیل می شود: مثلث و مربع نزد ریاضیدانان عهد باستان اشکال هندسی کامل محسوب می شدند، از این رو عدد هفت به عنوان مجموع سه و چهار برای آن ها عدد مقدسی بود. علاوه بر این در یونان هر هفت سیاره را خدایی میدانستند : سلن، هیلیوس،آرس،هرمس، زئوس، آفرودیت و کرونوس.
یهودیان قدیم نیز برای عدد هفت معنای ویژه ای قایل بودند. در کتاب اول عهد عتیق (تورات) آمده است که خداوند جهان را در شش روز خلق کرد، در روز هفتم خالق به استراحت پرداخت. موسی در ده فرمان خود از پیروانش می خواهد که این روز آرامش را مقدس بدارند(روز شنبه و روز تعطیل یهودیان). علاوه بر این در آن کتاب مقدس هفت با عنوان عدد تام و کامل نیز استعمال شده است. از آن زمان عدد هفت نزد یهودیان و بعد ها نیز نزد مسیحیان که عهد عتیق را قبول کردند، به عنوان عددی مقدس محسوب می شد. به این ترتیب بود که از دوران باستان هفتگانه های بیشماری تشکیل شدند: یونانیان باستان همه ساله هفت تن از بهترین هنرپیشگان نقش های سنگین و غمناک و نقش های طنز و کمدی را انتخاب میکردند. آن ها مانند رومی های باستان به هفت هنر احترام میگذاشتند. روم بر روی هفت تپه بنا شده بود. در تعلیمات کلیسای کاتولیک هفت گناه کبیره(غرور، آزمندی، بی عفتی، حسد، افراط، خشم و کاهلی) و هفت پیمان مقدس(غسل تعمید، تسلیم و تصدیق، تقدیس و بلوغ، ازدواج، استغفار و توبه، غسل قبل از مرگ با روغن مقدس، در آمدن به لباس روحانیون مسیحی) وجود دارد. برای پیروان محمد(ص) آخرین مکان عروج، آسمان هفتم محسوب می شود. در بیست و هفتم ژوئن هر سال، روز «هفت انسان خوابیده » مسیحیان یاد آن هفت برادری را که در سال ۲۵۱ بعد از میلاد، برای عقیده و ایمان خود، زنده زنده لای دیوار نهاده شده و شهید شدند، گرامی می دارند؛ مردم عامه می گویند که اگر در این روز باران ببارد، به مدت هفت هفته بعد از آن هوا بد خواهد بود، آن گاه انسان باید هفت وسیله ی مورد نیازش را بسته بندی کند و با چکمه های هفت فرسخی خود به آن دورها سفر کند. صور فلکی خوشه ی پروین یا ثریا به عنوان «هفت ستاره» معروف است، در حالی که حتی با چشم های غیر مسلح میتوان در این صورت فلکی تا یازده ستاره را دید. عرفای بزرگ عشق و وصال را در هفت مرحله و هفت وادی نشان داده اند و فاصله ی بین هستی و تباهی را پنچ مرحله دانسته اند. در افسانه ها نیز با هفت سحر آمیز برخورد می کنیم: هفت هری پاتر (قسمت هفتم)،سوار ریش آبی هفت همسر داشت، سفید برفی با هفت کوتوله پشت هفت کوه زندگی می گرد و افسانه ی اژدهای هفت سر… علاوه بر این می توان به هفت پلکان مقبره کورش بزگ،هفت اقلیم، هفت اورنگ، هفت دفتر شاهنامه، هفت پیکر، هفت هیکل، هفت گناه کبیره، هفت خان رستم، هفت الوان، هفت گنج، هفت رکن نماز،هفت تحلیل و هفت طواف (در اعمال حج)، هفت قبله(مکه، مدینه،نجف،کربلا،کاظمین،سا مرا،مشهد) و… اشاره کرد و به این ترتیب بود که تعداد بیشماری هفتگانه در دنیا بوجود آمد و به عدد هفت تقدس خاصی بخشید
1. هفت فرشته مقدس در نظر بنى اسرائیل
2. هفت بار طواف بر گرد کعبه
3. هفت طبقه جهنم
4. هفت درب جهنم
5. هفت سلام در قرآن ـ که عبارتند از:
1. "سلم قولا من ربّ رحیم "(یس، 58)
2. "سلم على ابرهیم "(صافات، 109)
3. "سلم على نوح فى العلمین "(صافات، 79)
4. "سلم على موسى و هرون "(صافات، 120)
5. "سلم على ءال یاسین "(صافات، 130)
6. "سلم علیکم طبتم "(زمر، 73)
7. "سلم هى حتى مطلع الفجر"(قدر، 5)
6. هفت بار تطهیر در قوانین طهارت
7. هفت عضوى که در سجده باید روى زمین باشد
8. هفت شبانه روز بلاى قوم عاد
9. هفت شهر عشق و هفت مردان در تصوف 10. قرّاءسبعه. (2)
الف ) سبع و سبعه در قرآن:
این دو واژه 24 بار در قرآن به کار رفته اند؛ بیست بار با واژه "سبع " و چهار بار با واژه "سبعه " که عبارتند از: "سبع سموت " (بقره، 29 / فصلت، 12 / طلاق، 12 / ملک، 3 / نوح، 15) "السموت السبع " (اسراء، 44 / مؤمنون، 86) "ویقولون سبعة... (کهف، 22) "و سبعة إذا رجعتم " (بقره، 196) "سبع شداد" (یوسف، 48) "سبعاً شداداً" (نباء، 12) "سبع سنابل " (بقره، 260) "سبع بقرت سمان یأکلهن سبع عجاف و سبع سنبلت خضر" (یوسف، 43 و 46) "سبع سنین " (یوسف، 47) "سبع طرائق " (مؤمنون، 17) "سبع لیال " (حاقّه، 7) "سبعاً من المثانى " (حجر، 87) "سبعة ابواب " (حجر، 44) "سبعة أبحر" (لقمان، 27)
ب ) عدد هفت در روایات:
در روایات اسلامى نیز این شماره مورد توجه قرار گرفته است. تنها در کتاب "خصال " شیخ صدوق(رحمه الله) 116 روایت در "باب السبعة " آمده است. (3)
*به برخى از این روایات اشاره مى کنیم:
"هرکس اقرار به هفت چیز کند مؤمن است " ـ "بازخواست مردم ازهفت چیز در قیامت " ـ "وصیت به هفت چیز" ـ "محاجه امیرالمؤمنین(علیه السلام) با قوم خود در قیامت با هفت خصلت " ـ "واجبات نماز هفت چیز است " ـ وقت، طهارت، توجه، قبله، رکوع، سجود ـ "اگر بنده اى گناه کند، ملک موکل بر شانه راست هفت ساعت براى استغفار به او فرصت مى دهد" ـ "تقسیم بندى عمر فرزندان به سه هفت سال " (هفت سال نخست براى بازى، هفت سال دوم براى آموزش و هفت سال سوم براى فراگیرى حلال و حرام ) ـ "کودک در هفت سال نخست آقایى مى کند و در هفت سال دوم فرمانبردار و در هفت سال سوم مشاور خانواده است " ـ "قرآن بر هفت حرف نازل شده. "(4)
*حکمت کاربرد عدد هفت در شرع مقدس:
در قرآن و فرهنگ اسلامى به برخى از عددها، عنایت و توجه خاص شده است که از آن جمله مى توان به عددهاى "سه "، "هفت "، "هفتاد"، "چهل " و... اشاره کرد. کاربرد هر یک از این ها حکمتى دارد که برخى را قرآن و روایات یادآور شده و برخى را نیز علوم جدید کشف کرده است. حکمت عدد هفت نیز تا حدودى بیان شده است. کتاب هاى لغت عربى آن را (همچون عدد هزار در فارسى ) نمادى از کثرت و فراوانى مى دانند؛(5) ولى در قرآن و روایات هم به معناى کثرت و هم براى شمارش چیزى به کار رفته است.
عددى که نماد کثرت است عددى کامل و زنده است؛ بر خلاف اعداد معمولى ریاضى "عدد زنده " آن است که فکر ایشان را تا بى نهایت پیش برد و واقعیت را آن چنان که هست در نظرها تجسم بخشد؛ چنین عددى روح دارد و ریاضى دان و بى سواد هر دو عظمت آن را درک مى کنند. عددى را (مثلا یک ) تصور کنید که یک کیلومتر صفر جلوى آن قرار گرفته باشد؛ این عدد عظمت دارد؛ اما تنها ریاضى دان عظمت آن را مى شناسد؛ ولى اعداد کامل و زنده را همه مى شناسند و مى توانند به ابهت و گستردگى اش اذعان کنند. (6)
شاید انتخاب عدد هفت براى کثرت به خاطر بسیارى از امور هفتگانه ثابت در جهان هستى باشد، همچون یک دوره کامل هفت روزه زمان (یک هفته ) از این رو، این شماره صرفاً یک عدد ریاضى محسوب نمى شود؛ بلکه عددى براى نشان دادن کمال یک چیز است؛ مانند عدد چهل که یکى از حکمت هاى آن این است که رسیدن به چهل سالگى به طور معمول با کمال عقل همراه است. (7)
اکنون به دو نمونه از آیات قرآن که عدد هفت در آن ها به همین منظور به کار رفته است، توجه کنید:
1ـ "و لو أنّما فى الأرض من شجرة أقلم والبحر یمدّه من بعده سبعة أبحر مانفدت کلمات الله إنّ الله عزیز حکیم؛ (لقمان، 27) و اگر آن چه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریاى دیگر به یارى آید، سخنان خدا پایان نپذیرد. قطعاً خدا است که شکست ناپذیر حکیم است. "
در این آیه، قرآن به جاى این که بگوید: مخلوقات خداوند در پهنه هستى عددى بسیار بسیار بزرگ دارند مى گوید: اگر تمام درختان روى زمین، قلم و همه دریاها مرکب شود، تمام قلم ها مى شکند، و ازبین مى رود، ولى حقایق عالم هستى و معلومات پروردگار هستى پایان نمى پذیرد. عظمت سخن آن گاه روشن تر مى شود که عدد هفت نمادى از کثرت باشد، در این آیه براى مجسم ساختن عدد بى نهایت و نزدیک ساختن معناى علم بى پایان خدا و گستردگى فوق العاده جهان هستى به افکار ما، از عدد زنده استفاده شده است. (8)
2ـ "و إنّ جهنم لموعدهم أجمعین * لها سبعة أبوب لکلّ باب منهم جزء مقسوم؛ (حجر، 43ـ44) و قطعاً وعده گاه همه آنان دوزخ است، ]دوزخى[ که براى آن هفت در است و از هر درى بخش معین از آنان ]وارد مى شوند[. " در این آیات آمده که جهنم هفت در دارد؛ بعید نیست که عدد هفت در اینجا نیز براى کثرت باشد؛ یعنى جهنم درهاى بسیار و فراوان دارد؛ و واضح است که این تعداد درها در حقیقت به عوامل گوناگونى که انسان را به جهنم مى کشاند اشاره دارد. هر چند روایات نیز به این "هفت در" اشاره کرده اند؛ ولى ظاهراً درهاى جهنم به هفت در محدود نمى شود. (9)
| 
